گروه نرم افزاری آسمان

. آیه
اشاره



وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلّهِ وَ رَسُولِه وَ تَعْمَلْ صالِحا نُؤْتِها اَجْرَها مَرَّتَیْنِ وَ اَعْتَدْنا لَها رِزْقا کَریما و هر کس از شما براي خدا و پیامبرش
/ خضوع کند و عملصالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم ساخت و روزي پرارزشی براي او فراهم ساختهایم. ( 31
احزاب)
شرح آیه از تفسیر نمونه
به معنی اطاعت توأم با خضوع و ادب است و قرآن با این تعبیر به آنها گوشزد میکند که هم مطیع فرمان « قُنُوت » از ماده « یَقْنُتْ »
خدا و پیامبر باشند و هم شرط ادب را کاملًا رعایت کنند. در اینجا باز به این نکته برخورد میکنیم که تنها ادعاي ایمان و اطاعت
معنی گستردهاي دارد که تمام « رِزْق کَریم » . آثار آن در عمل نیز هویدا گردد « وَ تَعْمَلْ صالِحا » کافی نیست بلکه باید به مقتضاي
مواهب معنوي و مادي را در بر میگیرد و تفسیر آن به بهشت به خاطر آن است که بهشت کانون همه این مواهب است.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
به باور پارهاي دیگر: و هر کس از شما همسران پیامبر صلی الله علیه و آله بر فرمانبرداري از خدا و نیایش و دعا و قنوت در نماز
مداومت ورزد و میان خود و پروردگارش کار شایسته انجام دهد، پاداش او را دو برابر خواهیم داد. ابوحمزه شمالی، از حضرت
سجّاد علیه السلام آورده است که فرمود: اِنّی لََأرْجُو لِلْمُحْسِنینَ مِنّا اَجْرَیْنِ وَ اَخافُ عَلَی الْمُسیءِ مِنّا اَنْ یُضاعَفَ لَهُ الْعَذابَ ضِ عْفَیْنِ
کَما وُعِدَ اَزْواجُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ( 1) من بر این امید هستم که براي نیکوکاران ما دو پاداش باشد و از این هراسانم که بر
گناهکاران ما نیز کیفر و عذابی دو برابر در نظر گرفته شود؛ چرا که به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه هشدار داده شده
464 . (صفحه 366 ) و نیز آوردهاند که مردي به آن حضرت گفت: سرورم! شما ، است. ***** 1. تفسیر فُرات کوفی، ص 339
خاندان پر افتخاري هستید که هماره مورد مهر و بخشایش خدایید: اِنَّکُمْ اَهْلُ بَیْتٍ مَغْفُورٌ لَکُمْ. نَحْنُ اَحْري اَنْ یَجْرِيَ فینا ما اَجْرَي اللّهُ
فی اَزْواجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ اَنْ نَکُ ونَ کَما تَقُولُ (… 1) ما سزاوارترین کسانی هستیم که آنچه خدا در مورد همسران
پیامبر صلی الله علیه و آله هشدار داد و مقرّر فرمود در مورد ما مقرر دارد، نه آن گونه که تو میگویی؛ ما براي نیکوکارانمان، دو
پاداش میشناسیم، همانگونه که براي گناهکارانمان دو کیفر را انتظار میبریم؛ و آن گاه به تلاوت دو آیه مورد بحث پرداخت. اِنّا
جْرِ وَ لِمُسیئِنا ضِ عْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ، ثُمَّ قَرَأَ الاْیَتَیْنِ … در آخرین جمله از آیه مورد بحث میفرماید: وَ 􀁴 نَري لِمُحْسِنِنا ضِ عْفَیْنِ مِنَ الا
اَعْتَدْنا لَها رِزْقاً کرَیماً و برایش رزق و روزي ارزشمندي فراهم ساختهایم. به باور پارهاي منظور از روزي ارزشمند، آن پاداش و
( رزقی است که از هر آفت و بلا سالم و مصون باشد. ***** 1. بِحارالانوار، ج 22 ، ص 175 . (صفحه 367
301 . آیه
اشاره
صفحه 219 از 369
یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَاَحَدٍ مِنَ النِّساءِ اِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذي فی قَلْبِه مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفا اي همسران پیامبر! شما
همچون یکی از زنان معمولی نیستید اگر تقوي پیشه کنید، بنابراین به گونهاي هوس انگیز نگویید که بیمار دلان در شما طمع کنند
و سخن شایسته بگویید. ( 32 / احزاب)
شرح آیه از تفسیر نمونه
شما به خاطر انتسابتان به پیامبر صلی الله علیه و آله از یک سو و قرار گرفتنتان در کانون وحی و شنیدن آیات قرآن و تعلیمات اسلام
از سوي دیگر داراي موقعیت خاصی هستید که میتوانید سرمشقی براي همه زنان باشید، چه در مسیر تقوا و چه در مسیر گناه.
بنابراین موقعیت خود را درك کنید و مسؤولیت سنگین خویش را به فراموشی نسپارید و بدانید که اگر تقوا پیشه کنید در پیشگاه
خدا مقام بسیار ممتازي خواهید داشت. و به دنبال این مقدمه که طرف را براي پذیرش مسؤولیتها آماده میسازد و به آنها
شخصیت میدهد نخستین دستور در زمینه عفت صادر میکند و مخصوصا به سراغ یک نکته باریک میرود تا مسایل دیگر در این
بلکه به هنگام سخن گفتن، جدي و .« فَلا تَخْ َ ض عْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذي فی قَلْبِه مَرَضٌ » : رابطه خود به خود روشن گردد، میفرماید
خشک و به طور معمولی سخن بگویید، نه همچون زنان کم شخصیت که سعی دارند با تعبیرات تحریک کننده که گاه توأم با ادا و
الَّذي فی قَلْبِه مَرَضٌ: کسی که در دل او » اطوار مخصوصی است که افراد شهوت ران را به فکر گناه میافکند سخن بگویید. تعبیر به
تعبیر بسیار گویا و رسایی است از این حقیقت که غریزه جنسی در حد تعادل و مشروع عین سلامت است، اما هنگامی « بیماري است
میکنند و « جنون جنسی » که از این حد بگذرد نوعی بیماري خواهد بود تا آنجا که گاه به سر حد جنون میرسد که از آن تعبیر به
امروز دانشمندان انواع و اقسامی از این بیماري روانی را که بر اثر طغیان این غریزه و تن در دادن به انواع آلودگیهاي جنسی و
وَ قُلْنَ قَوْلًا » محیطهاي کثیف به وجود میآید در کتب خود شرح دادهاند. در پایان آیه دومین دستور را به این گونه شرح میدهد
( اشاره به (صفحه 368 « وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفا » اشاره به کیفیت سخن گفتن دارد و جمله « لا تَخْ َ ض عْنَ بِالْقَوْلِ » در حقیقت جمله .« مَعْرُوفا
معنی وسیعی دارد که علاوه بر آن چه گفته شد، هر گونه گفتار باطل و « قَوْلَ مَعْرُوف: گفتار نیک و شایسته » محتواي سخن. البته
بیهوده و گناهآلود و مخالف حق را نفی میکند. ضمنا جمله اخیر میتواند، توضیحی براي جمله نخست باشد، مبادا کسی تصور
کند که باید برخورد زنان پیامبر صلی الله علیه و آله با مردان بیگانه موذیانه یا دور از ادب باشد، بلکه باید برخورد شایسته و مؤدبانه
و در عین حال بدون هیچ گونه جنبههاي تحریکآمیز باشد.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
تفسیر آیه این است که: هان اي زنان پیامبر! شما در بارگاه خدا به سان زنان شایسته کردار نیستید، اگر پروا پیشه « ابن عبّاس » به باور
سازید، بلکه مقام شما در بارگاه آفریدگارتان با آراسته شدن به تقوا، از آنان بسیار بالاتر و برتر است؛ او شما را به خاطر پیوندتان با
پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله میدارد و به شما پرمهرتر است و پاداشتان را پرشکوه میسازد. در آیه شریفه روشنگري میگردد
که این مقام ارجمند و موقعیت والا و پاداش پرشکوه آنان تنها به خاطر پیوند با پیامبر صلی الله علیه و آله و زندگی در کانون وحی
و رسالت نیست، بلکه به خاطر ایمان و اخلاص و پیشه ساختن پرواي خداست که چیزي نمیتواند جایگزین آن گردد. فَلَا تَخْ َ ض عْنَ
بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِي فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ بنابراین در گفتار خویش و شیوه اداي واژهها و جملات با دیگران، نرمش نشان ندهید و به
گونهاي که برخی از زنان بیشخصیت با ناز و کرشمه و گمراهگرانه سخن میگویند، سخن نگویید. پارهاي برآنند که براي زن
زیبنده است که به هنگام سخن گفتن با بیگانه، با صداي خشن و جدّي سخن گوید، چرا که این شیوه گفتار هر گونه بداندیشی را
از دلهاي ناپاك دور میسازد. وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا و هماره به صورت شایسته و خداپسندانهاي سخن بگویید؛ به گونهاي که هم از هر
صفحه 220 از 369
گونه برچسب خوردن و مورد اتهام قرار گرفتن از سوي بیماردلان در امان باشید و هم درستاندیشان در مورد شما تردیدي روا
( ندارند و گفتار و شیوه گفتارتان هماهنگ با اسلام باشد. (صفحه 369
302 . آیه
اشاره
وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّۀِالاُْولی وَ اَقِمْنَ الصَّلوةَ وَاتینَ الزَّکوةَ وَ اَطِعْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ
الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا و در خانههاي خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید و نماز را بر
پا دارید و زکاة را ادا کنید و خدا و رسولش را اطاعت نمایید، خداوند فقط میخواهد پلیدي و گناه را از شما اهل بیت دور کند و
کاملًا شما را پاك سازد. ( 33 / احزاب)
شرح آیه از تفسیر نمونه
اشاره
بوده « قرار » به معنی سنگینی است و کنایه از قرار گرفتن در خانهها است، بعضی نیز احتمال دادهاند که از ماده « وَقار » از ماده « قَرْنَ »
« بَرَجَ » به معنی آشکار شدن در برابر مردم است و از ماده « تَبَرُّج » . باشد که از نظر نتیجه تفاوت چندانی با معنی اول نخواهد داشت
به معنی شیء ناپاك است خواه ناپاك از نظر طبع آدمی باشد یا به « رِجْس » گرفته شده که در برابر دیدگان همه ظاهر است. واژه
و نفی « اِذْهاب رِجْس » به معنی پاك ساختن و در حقیقت تأکیدي است بر مسأله « تَطْهیر » ( حکم عقل یا شرع و یا همه اینها.( 1
در اینجا نیز تأکید دیگري بر این معنی محسوب میشود. اما این که منظور از جاهلیت « مفعول مطلق » پلیديها و ذکر آن به صورت
اولی چیست؟ ظاهرا همان جاهلیتی است که مقارن عصر پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و به طوري که در تواریخ آمده در آن موقع
زنان حجاب درستی نداشتند و دنباله روسريهاي خود را به پشت سر میانداختند به طوري که گلو و قسمتی از سینه و گردنبند و
گوشوارههاي آنها نمایان بود. و به این ترتیب قرآن همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را ازاین گونه اعمال بازمیدارد. بدون شک
این یک حکم عام است و تکیه آیات بر زنان پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان تأکید بیشتر است، درست مثل این که به شخص
معنی فوق و چهار نوع « رِجْس » در ماده « مفردات » در کتاب « راغب » - دانشمندي بگوییم تو که دانشمندي دروغ مگو، ***** 1
مصداق آن را بیان کرده است. (صفحه 370 ) مفهومش این نیست که دروغ گفتن براي دیگران مجاز است بلکه منظور این است که
یک مرد عالم باید به صورت مؤکّ دتر و جدّيتري از این کار پرهیز کند. به هر حال این تعبیر نشان میدهد که جاهلیت دیگري
همچون جاهلیت عرب در پیش است که ما امروز در عصر خود آثار این پیشگویی قرآن در دنیاي متمدن مادي را میبینیم، ولی
را « جاهلیت اولی » مفسران پیشین نظر به این که چنین امري را پیشبینی نمیکردند، براي تفسیر این کلمه به زحمت افتاده بودند لذا
به فاصله میان آدم و نوح و یا فاصله میان عصر داود و سلیمان که زنان با پیراهنهاي بدن نما بیرون میآمدند، تفسیر کردهاند، تا
همان جاهلیت « جاهلیت اولی » بدانند. ولی نیازي به این سخنان نیست، بلکه ظاهر این است « جاهلیت ثانیه » جاهلیت قبل از اسلام را
قبل از اسلام که در جاي دیگر قرآن نیز به آن اشاره شده است (سوره آل عمران آیه 143 و سوره مائده آیه 50 و سوره فتح آیه
را به این « ششم » و « پنجم » و « چهارم » جاهلیتی است که بعدا پیدا خواهد شد (همچون عصر ما). بالاخره دستور « جاهلیت ثانیه » 26 ) و
اگر در میان عبادات روي نماز و زکات، تکیه میکند به .« وَ اَقِمْنَ الصَّلوةَ وَ اتینَ الزَّکوةَ وَ اَطِعْنَ اللّهَ و رَسُولَهُ » : صورت بیان میفرماید
خاطر آن است که نماز مهمترین راه ارتباط و پیوند با خالق است و زکات هم در عین این که عبادت بزرگی است پیوند محکمی با
صفحه 221 از 369
یک حکم کلی است که تمام برنامههاي الهی را فرا میگیرد. این « وَ اَطِعْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ » خلق خدا محسوب میشود. و اما جمله
دستورات سهگانه نیز نشان میدهد که احکام فوق مخصوص به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نیست، بلکه براي همگان است هر
.« اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یَطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا » : چند در مورد آنان تأکید بیشتري دارد. در پایان آیه میافزاید
که معمولاً براي حصر است، دلیل بر این است که این موهبت ویژه خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است. جمله « اِنَّما » تعبیر به
اشاره به اراده تکوینی پروردگار است وگرنه اراده تشریعی و به تعبیر دیگر لزوم پاك نگاهداشتن خویش، انحصاري به « یُریدَ »
خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ندارد و همه مردم بدون استثناء به حکم شرع موظفند از هر گونه گناه و پلیدي پاك باشند. ممکن
است گفته شود اراده تکوینی (صفحه 371 ) موجب یک نوع جبر است، ولی با توجه به بحثهایی که در مسأله معصوم بودن انبیاء و
امامان داشتهایم پاسخ این سخن روشن میشود و در اینجا به طور خلاصه میتوان گفت: معصومان داراي یک نوع شایستگی
اکتسابی از طریق اعمال خویشند و یک نوع لیاقت ذاتی و موهبتی از سوي پروردگار، تا بتوانند الگو و اسوه مردم بوده باشند. به
تعبیر دیگر معصومان به خاطر تأییدات الهی و اعمال پاك خویش، چنان هستند که در عین داشتن قدرت و اختیار براي گناه کردن
به سراغ گناه نمیروند درست همانگونه که هیچ فرد عاقلی حاضر نیست، قطعه آتشی را بردارد و به دهان خویش بگذارد با این
که نه اجباري در این کار است و نه اکراهی، این حالتی است که از درون وجود خود انسان بر اثر آگاهیها و مبادي فطري و طبیعی
به اتفاق همه علماي اسلام و مفسران، اشاره به اهل بیت پیامبر « اهل بیت » میجوشد، بی آن که جبر و اجباري در کار باشد. تعبیر
گرچه به صورت مطلق در اینجا « بیت » صلی الله علیه و آله است و این چیزي است که از ظاهر خود آیه نیز فهمیده میشود، چرا که
صلی الله « اهلبیت پیامبر » ذکر شد، اما به قرینه آیات قبل و بعد، منظور از آن، بیت و خانه پیامبر صلی الله علیه و آله است. مقصود از
علیه و آله در آیه فوق منحصرا پنج نفرند: پیامبر صلی الله علیه و آله، علی و فاطمه علیهاالسلام و حسن و حسین. تنها سؤالی که در
اینجا باقی میماند این است که چگونه در لابلاي بحث از وظایف زنان پیامبر صلی الله علیه و آله مطلبی گفته شده است که شامل
این » : چنین میگوید « مجمعالبیان » در « طبرسی » زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نمیشود. پاسخ این سؤال را مفسر بزرگ مرحوم
اولین بار نیست که در آیات قرآن با آیاتی بر خورد میکنیم که در کنار هم قرار دارند و اما از موضوعات مختلفی سخن میگویند،
قرآن پر است از این گونه بحثها، همچنین در کلام فصحاي عرب و اشعار آنان نیز نمونههاي فراوانی براي این موضوع موجود
ما هیچ دلیلی در دست نداریم که » : پاسخ دیگري بر آن افزوده که خلاصهاش چنین است « المیزان » مفسر بزرگ نویسنده .« است
همراه این آیات نازل شده است، بلکه از روایات به خوبی استفاده میشود که این «… اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ » جمله
قسمت جداگانه نازل گردیده، اما به هنگام جمعآوري آیات قرآن در عصر پیامبر یا بعد از آن (صفحه 372 ) در کنار این آیات قرار
داده شده است. پاسخ سومی این است که قرآن میخواهد به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله بگوید: شما در میان خانوادهاي قرار
دارید که گروهی از آنان معصوم هستند، کسی که در زیر سایه درخت عصمت و در کانون معصومان قرار گرفته سزاوار است که
بیش از دیگران مراقب خود باشد و فراموش نکنید که انتساب او به خانوادهاي که پنج معصوم پاك در آن است مسؤولیتهاي
سنگینی براي او ایجاد میکند و خدا و خلق خدا انتظارات فراوانی از او دارند.
است « عصمت اهل بیت » آیه تطهیر نشان روشن
دانستهاند، در حالی که هیچ « زنا » همچون « گناهان کبیره زشت » را در آیه فوق، تنها اشاره به شرك و یا « رِجْس » ، بعضی از مفسران
است) هر گونه « الف و لام جنس » با توجه به این که الف و لام آن ) « الرِّجْس » دلیلی بر این محدودیت در دست نیست، بلکه اطلاق
،« قمار » ،« مشروبات الکلی » ،« شرك » پلیدي و گناه را شامل میشود، چرا که گناهان همه رجس هستند و لذا این کلمه در قرآن به
و مانند آن اطلاق شده است. ( 30 / حج، 90 / مائده، 125 / توبه، 145 / انعام). و با توجه به این « گوشتهاي حرام و ناپاك » ،« نفاق »
صفحه 222 از 369
دلیل بر اراده حتمی او میباشد، مخصوصا با توجه به « اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ » که اراده الهی تخلفناپذیر است و جمله
که براي حصر و تأکید است روشن میشود که اراده قطعی خداوند بر این قرار گرفته که اهل بیت از هر گونه رجس و « اِنَّما » کلمه
پلیدي و گناه پاك باشند و این همان مقام عصمت است. این نکته نیز قابل توجه است که منظور از اراده الهی در این آیه دستورها و
احکام او در مورد حلال و حرام نیست، چرا که این دستورها شامل همگان میشود و اختصاص به اهل بیت ندارد بنابراین با مفهوم
کلمه اِنَّما سازگار نمیباشد. پس این اراده مستمر اشاره به یک نوع امداد الهی است که اهلبیت را بر عصمت و ادامه آن یاري
میدهد و در عین حال منافات با آزادي اراده و اختیار ندارد (چنان که قبلًا شرح دادیم). در حقیقت مفهوم آیه همان چیزي است
( عَ َ ص مَکُمُ اللّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ امَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَرَّکُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ اَذْهَبَ عَنْکُمُ (صفحه 373 » : نیز آمده است « زیارت جامعه » که در
الرِّجْسَ وَ طَهَرَّکُمْ تَطْهیرا: خداوند شما را از لغزشها حفظ کرد و از فتنه انحرافات در امان داشت و از آلودگیها پاك ساخت و
با این توضیح در دلالت آیه فوق بر مقام عصمت اهل بیت نباید تردید کرد. .« پلیدي را از شما دور کرد و کاملا تطهیر نمود
آیه تطهیر درباره چه کسانی است؟
جمع » گفتیم این آیه گرچه در لابلاي آیات مربوط به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله آمده اما تغییر سیاق آن (تبدیل ضمیرهاي
دلیل بر این است که این آیه محتوایی جداي از آن آیات دارد). به همین دلیل حتی کسانی که آیه را « جمع مذکر » به « مؤنث
مخصوص به پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهمالسلام ندانستهاند معنی وسیعی براي آن قایل شدهاند
که هم این بزرگواران را شامل میشود و هم همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را. ولی روایات فراوانی در دست داریم که نشان
میدهد آیه مخصوص این بزرگواران است و همسران دراین معنی داخل نیستند هر چند از احترام متناسب برخوردارند. اینک
بخشی از آن روایات را ذیلاً از نظر میگذرانیم: 1 روایاتی که از خود همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده میگوید:
هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله سخن از این آیه شریفه میگفت، ما از او سؤال کردیم که جزء آن هستیم فرمود: شما خوبید »
نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله « امسلمه » در تفسیر خود از « ثعلبی » از آن جمله روایتی است که .« اما مشمول این آیه نیستید
در خانه خود بود که فاطمه علیهاالسلام پارچه حریري نزد آن حضرت آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همسر و دو فرزندانت
اَللّهُمَّ » : حسن و حسین را صدا کن، آنها را آورد، سپس غذا خوردند بعد پیامبر صلی الله علیه و آله عبایی بر آنها افکند و گفت
هؤُلاءِ اَهْلُبَیْتی وَ عِتْرَتی فَاذْهَبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهیرا: خداوندا! اینها خاندان منند، پلیدي را از آنها دور کن و از هر
اِنَّکَ » : نازل شد … من گفتم آیا من هم با شما هستم اي رسول خدا، فرمود « اِنَّما یُریدُ اللّهُ » و در اینجا آیه « آلودگی پاکشان گردان
چنین نقل میکند: « عایشه » خود از « ثعلبی » اما در زمره این گروه (صفحه 374 ) نیستی)( 1). و نیز ) « اِلی خَیْرٍ: تو بر خیر و نیکی هستی
هنگامی که از او درباره جنگ جمل و دخالت او در آن جنگ ویرانگر سؤال کردند (با تأسف) گفت: این یک تقدیر الهی بود و »
آیا از من درباره کسی سؤال میکنی که محبوبترین مردم نزد پیامبر صلی » : هنگامی که درباره علی از او سؤال کردند چنین گفت
الله علیه و آله بود و از کسی میپرسی که همسر محبوبترین مردم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، من با چشم خود، علی و
خداوندا! اینها خاندان » : فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را در زیر لباسی جمع کرده بود و فرمود
«؟ اي رسول خدا آیا من هم از آنها هستم » من عرض کردم ،« منند و حامیان من، رجس را از آنها ببر و از آلودگیها پاکشان فرما
2 روایات بسیار فراوانی در مورد حدیث کساء به طور ( اما جزء این جمع نمیباشی). ( 2 ) « دور باش، تو بر خیر و نیکی هستی » : فرمود
اجمال وارد شده که از همه آنها استفاده میشود، پیامبر صلی الله علیه و آله، علی و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و یا آنها به
خدمت آمدند پیامبر صلی الله علیه و آله عبایی بر آنها افکند و گفت: خداوندا! اینها خاندان منند، رجس و آلودگی را از آنها دور
شواهد » نازل گردید. دانشمند معروف حاکم حسکانی نیشابوري در « اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ » کن، در این هنگام آیه
صفحه 223 از 369
این روایات را به طرق متعدد از راویان مختلفی گردآوري کرده است.( 3) در اینجا این سؤال جلب توجه میکند که هدف « التنزیل
از جمع کردن آنها در زیر کساء چه بوده؟ گویا پیامبر صلی الله علیه و آله میخواسته است کاملًا آنها را مشخص کند و بگوید آیه
فوق، تنها درباره این گروه است، مبادا کسی مخاطب را در این آیه تمام بیوتات پیامبر صلی الله علیه و آله و همه کسانی که جزء
ذیل آیه مورد بحث، این « مجمعالبیان » در « طبرسی » - خاندان او هستند بداند. حتی در بعضی از روایات آمده است ***** 1
حاکم حسکانی، جلد 2، صفحه 56 ، به « شواهد التنزیل » به همین مضمون نقل شده است (به « ام سلمه » حدیث به طرق دیگر نیز از
جلد 2، صفحه 31 به بعد. (صفحه 375 ) که پیامبر صلی « شواهد التنزیل » - ذیل آیه مورد بحث. 3 « مجمعالبیان » - بعد مراجعه شود). 2
خداوندا! اهلبیت من اینها هستند، پلیدي را از آنها دور کن: اَللّهُمَّ هؤُلاءِ اَهْلُبَیْتی وَ » : الله علیه و آله سه بار این جمله را تکرار کرد
3 در روایات فراوان دیگري میخوانیم: بعد از نزول آیه فوق، پیامبر صلی الله (1) .« خاصَّتی فَاذْهَبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهیرا
اَلصَّلوةَ یا اَهْلَ الْبَیْتِ » : علیه و آله مدت شش ماه، هنگامی که براي نماز صبح از کنار خانه فاطمه علیهاالسلام میگذشت صدا میزد
اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَّهِرَکُمْ تَطْهیرا: هنگام نماز است اي اهلبیت، خداوند میخواهد پلیدي را از شما
نقل کرده است. ( 2) در روایت دیگري « انس بن مالک » از « حاکم حسکانی » این حدیث را .« اهل بیت دور کند و شما را پاك سازد
3) حدیث ) .« پیامبر این برنامه را تا هشت ماه ادامه داد » : از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده میخوانیم « ابوسعید خدري » که از
نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است. ( 4) این نکته قابل توجه است که تکرار این مسأله در مدت « ابن عباس » فوق را
شش یا نه ماه به طور مداوم درکنار خانه فاطمه علیهاالسلام براي این است که مطلب را کاملًا مشخص کند تا در آینده تردیدي
براي هیچکس باقی نماند که این آیه تنها در شأن این گروه نازل شده است، به خصوص این که تنها خانهاي که در ورودي آن در
مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باز میشد، بعد از آن که دستور داد درهاي خانههاي دیگران به سوي مسجد بسته شود در
خانه فاطمه بود و طبعا همیشه جمعی از مردم به هنگام نماز این سخن را در آنجا میشنیدند (دقت کنید). با اینحال جاي تعجب
است که بعضی از مفسران اصرار دارند که آیه مفهوم عامی دارد و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در آن وارد هستند، هر
شواهد » - چند اکثریت علماي اسلام اعم از شیعه و اهل سنت آن را محدود به این ***** 1- درالمنثور، ذیل آیه مورد بحث. 2
ذیل آیه مورد بحث. (صفحه 376 ) پنج تن « درالمنثور » -4 . جلد 2، صفحه 28 و 29 « شواهد التنزیل » -3 . جلد 2، صفحه 11 « التنزیل
همسر پیامبر صلی الله علیه و آله که طبق گواهی روایات اسلامی در بازگو کردن فضایل خود و « عایشه » میدانند. قابل توجه این که
ریزهکاريهاي ارتباطش با پیامبر چیزي فروگذار نمیکرد اگر این آیه شامل او میشد قطعا در لابلاي سخنانش به مناسبتهایی از
صحابی معروف « ابوسعید خدري » آن سخن میگفت در حالی که هرگز چنین چیزي از او نقل نشده است. 4 روایات متعددي از
این آیه تنها در مورد پنج تن نازل شده است: نَزَلَتْ فی خَمْسَ ۀٍ: فی رَسُولِ اللّهِ وَ عَلیٍّ وَ » نقل شده که با صراحت گواهی میدهد
1) این روایات به قدري زیاد است که بعضی از محققین آن را متواتر میدانند. از مجموع آن چه ) .:« فاطِمَ ۀَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَ یْنِ
گفتیم چنین نتیجه میگیریم که منابع و راویان احادیثی که دلالت بر انحصار آیه به پنج تن میکند به قدري زیاد است که جاي
بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآوري شده و « احقاق الحق » تردید در آن باقی نمیگذارد تا آنجا که در شرح
که از علماي معروف برادران اهلسنت است بیش « شواهد التنزیل » منابع شیعه در این زمینه از هزار هم میگذرد. ( 2) نویسنده کتاب
از 130 حدیث در این زمینه نقل کرده است. ( 3) از همه اینها گذشته پارهاي از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در طول زندگی
خود به کارهایی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن سازگار نیست، مانند ماجراي جنگ جمل که قیامی بود بر ضد امام
وقت که سبب خونریزي فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشتگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ میشد. بدون
شک این ماجرا به هیچ وجه قابل توجیه نیست و حتی میبینیم که خود عایشه نیز بعد از این حادثه، اظهار ندامت میکند که
که از بزرگترین و فداکارترین و با فضیلتترین « خدیجه » از « عایشه » نمونهاي از آن در بحثهاي پیشین گذشت. عیبجویی کردن
صفحه 224 از 369
و پاورقیهاي آن مراجعه شود. 3- به جلد « احقاق الحق » 2- به جلد دوم . جلد 2، صفحه 25 « شواهد التنزیل » - زنان اسلام ***** 1
از صفحه 10 تا 92 مراجعه شود. (صفحه 377 ) است در تاریخ اسلام مشهور است، این سخن به قدري بر پیامبر « شواهد التنزیل » دوم
به خدا سوگند که هرگز همسري بهتر از او » : صلی الله علیه و آله ناگوار آمد که از شدت غضب مو بر تنش راست شد و فرمود
(1) .« نداشتم، او زمانی ایمان آورد که مردم کافر بودند و زمانی اموالش را در اختیار من گذاشت که مردم همه از من بریده بودند
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
اشاره
اگر از ماده و ریشه « قَرْن » در آیه مورد بحث میافزاید: وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ و در سراها و خانههاي خودتان قرار و آرام گیرید! واژه
باشد، به آنان سفارش میکند « وَقار » باشد، به آنان دستور میدهد که در خانههاي خود بمانند و بیرون نروند، امّا اگر از ریشه « قَرار »
که در رفتار و کردار خویش وزین و باوقار باشند و به سبکسري و رفتار و کرداري که زیبنده آنان نیست، نزدیک نشوند و رفت و
آمد بیجا ننمایند. وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّۀِ الْأُولَی و به سان روش زنان دوران جاهلیتِ نخستین به خودنمایی نپردازید و آنگونه در
به مفهوم خرامان « تَبَرُّج » واژه ،« مُجاهِد » و « قَتادَه » برابر مردم پدیدار نشوید و یا زینت و زیور خود را به نمایش نگذارید. به باور
خرامان راه رفتن و خودنمایی کردن است. امّا به باور پارهاي منظور این است که روسري خود را بر اندازد، امّا بیآنکه آن را گره
زند و گلوبند و گوشوارههایش را نهان سازد، در کوچه و خیابان به راه افتد. این شیوه در جاهلیت میان زنان سبکسر رواج داشت و
میگوید: منظور از جاهلیتِ نخستین، روزگار تیره و تار پیش از اسلام است. « قَتادَه » . آیه از این روش ناپسند و زشت هشدار میدهد
در ادامه آیه شریفه میفرماید: وَ أَقِمْنَ الصَّلَاةَ و شما زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نماز را آن گونه که شایستهاست، با همه شرایط
طبق نقل المراجعات)، صفحه 229 ، نامه 72 . (صفحه 378 ) وَ ) « مسلم » و « صحیح بخاري » و « استیعاب » - آن به پا دارید. ***** 1
آتِینَ الزَّکَ اةَ و زکات را بپردازید. وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ و خدا و پیامبرش را فرمان برید و دستور و هشدار آنها را بپذیرید. و در
آخرین فراز از آیه شریفه روي سخن را به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله میسازد و میفرماید: إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ
الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا هان اي خاندان پیامبر! خدا تنها میخواهد از شما پلیدي و ناپاکی را دور سازد و آن گونه که
به مفهوم کار شیطانی و زشتی است که « رِجْس » واژه ،« ابن عبّاس » شایسته و بایسته است شما را پاك و پاکیزه گرداند. به باور
با الف و لام براي عَهْد و تعریف آمده و منظور از آن، خانه رسالت و کانون وحی « اَلْبَیْت » خشنودي خدا را به همراه ندارد؛ واژه
و بُیُوت « بَیْت » ، گفته میشود و از این دیدگاه است که براي تبار و نسب « بَیْت » ، است و در فرهنگ عرب به آنچه بدان پناه میبرند
مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه است و اصل آن، همانان هستند که ،« بَیْت » به کار رفته است. از دیدگاه برخی منظور از
آن حضرت آنها را در آن سکونت داد و در خانه آنان را به سوي آن مسجد باز نهاد، امّا همه دربهاي خانههاي دیگران را بست؛
و همه مردم مسلمان در این مورد اتفاق نظر دارند که خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله مورد نظر آیه است. امّا در این مورد که،
بر آن است که منظور همسران پیامبر صلی الله علیه و « عِکْرِمَه » خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند دو نظر است: 1
،« ابوسعید خِدري » آله است، چرا که در آغاز آیه شریفه روي سخن با آنان است. 2 امّا انبوهی از دانشوران و دانشمندان، از جمله
دو تن از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله برآنند که منظور آیه شریفه وجود گرانمایه پیامبر ،« اُمّسَلَمه » و « عایشه » ،« وائِلَه » ،« اَنَس »
صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان و حسن و حسین و دخت گرانقدر او فاطمه است که درود خدا بر آنان باد و آیه شریفه ویژه این
، 1. تفسیر طَبَري، ج 22 ***** ( پنج نور مقدس است. اِنَّ الْآیَۀَ مُخْتَصَّۀٌ بِرَسُولِ اللّهِ وَ عَلِیٌّ وَ فاطِمَۀَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَ یْنِ علیهالسلام ( 1
( ص 5؛ تفسیر کَشّاف، ج 8، ص 339 ؛ شَواهِدُ التَّنْزیل، حاکم حَسَکانی، ج 2، ص 10 . (صفحه 379
صفحه 225 از 369
در آیه تطهیر « اهل بیت » روشنگري روایات در خصوص
اَهْلَ » روایات بسیاري که از محدّثان و دانشمندان شیعه و سنی در این مورد رسیده است، همه گواه بر این حقیقت است که منظور از
در آیه مورد بحث، خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است و نه هیچ کس دیگر؛ و نیز روشنگري میکند که: اعضا این « الْبَیْت
در تفسیرش در این مورد، از همسر ارجمند پیامبر « ابوحمزه ثُمالی » : خاندان پرشکوه همان پنج وجود گرانمایهاند و بس. براي نمونه
آورده است که: روزي دخت فرزانه پیامبر صلی الله علیه و آله فاطمه نزد آن حضرت آمد و سوپی « اُمّ سَلَمَه » صلی الله علیه و آله
خاصّ براي پدرش آورد؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: فاطمه جان! همسر ارجمند و دو فرزند دلبندت حسن و حسین را
نزدم دعوت کن دختر پیامبر صلی الله علیه و آله آنان رابه خانه پدر فراخواند و همگی از آن غذا خوردند؛ آن گاه پیامبر صلی الله
علیه و آله کساي خیبري را بر سر آنان برافراشته داشت و رو به بارگاه خدا برد و نیایشگرانه گفت: اَللّهُمَّ هؤُلاء اَهْلُ بَیْتی وَ عِتْرَتی
فَاَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهیراً( 1) بار خدایا! اینان خاندان گرانمایه من هستند، پس پلیدي و آلودگی را هماره از آنان دور
میگوید: من با دیدن این منظره دلانگیز و آن نیایش شورآفرین « اُمّ سَلَمه » . داشته و آنان را آن گونه که باید پاك و پاکیزه دار
پیامبر صلی الله علیه و آله بر آن شدم که خود را در شمار آنان درآورده و مشمول دعاي آن حضرت گردم، که پیامبر صلی الله علیه
و آله فرمود: اُمّ سَلَمه! تو به خیر و سلامتِ در عقیده خواهی ماند، امّا از اینان نیستی. و نیز از دوّمین امام نور حضرت حسن
علیهالسلام آوردهاند که فرمود: لَمّا نَزَلَتْ آیَۀُ التَّطْهیرِ جَمَعَنا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ اِیّاهُ فی کَساءٍ لاُِمِّ سَلَمَۀَ، ثُمَّ قالَ: اَللّهُمَّ
هؤُلاءِ اَهْلُ بَیْتی وَ عِتْرَتی.( 2) هنگامی که آیه تطهیر فرود آمد، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله ما را به همراه خویش در زیر کساء
نشاند و آن گاه دستها را به سوي آسمان گشود و نیایشگرانه گفت: پروردگارا! اینان خاندان و نزدیکان من هستند، پس پلیدي را
( 10 . (صفحه 380 2. شَواهِدُ التَّنْزیل، ج 2، ص 56 ، ص 92 . هماره از اینان دور بدار. ***** 1. تفسیر طَبَري، ج 22 ، ص 6
دیدگاه پیروان مذهب اهل بیت در آیه تطهیر
به باور پیروان مذهب اهل بیت آیه مبارکه تطهیر ویژه پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان و دخت فرزانه پیامبر صلی الله علیه و
براي اثبات مطلبِ پس از خود و براي انحصار است، از « اِنَّما » آله و دو نور دیدهاش حسن و حسین علیهالسلام است، چرا که واژه
این رو هنگامی که گفته میشود: اِنَّما لَکَ عِنْدي دِرْهَمٌ و یا زمانی گفته میشود: اِنَّما فِی الدّارِ زَیْدٌ، مفهوم آن این است تنها براي
در خانه است و بس؛ با این بیان این اراده و خواست خدا در آیه « زید » تو نزد من درهم و دینار است، نه براي دیگري و یا فقط
شریفه، یا خواست و اراده تنهاست و یا اراده و خواستن ویژه است که از پی خویش پاك داشتن و دور ساختن آنان از هر گونه
لغزش و گناه و مصونیتِ آن پنج نور مقدس را به ارمغان میآورد؛ روشن است که این اراده نمیتواند خواست تشریعی خدا باشد،
چرا که چنین خواست و ارادهاي شامل همه انسانها میشود و خدا براي همه، درستاندیشی و شایستهکرداري را خواسته است و نه
براي خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت اختصاصی و انحصاري؛ و از آنجایی که این بیان در راه ستایش و مدح آنان فرود
آمده است، هیچ تردیدي نمیماند که خواست و اراده خدا در آیه شریفه همان خواست تکوینی براي مصون داشتن آنان از هر
پلیدي و گناه و لغزشِ موردنظر آفریدگار هستی است و این موهبت ویژه پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان اوست. و نیز از آنجایی
که براي ما روشن است که جز این پنج وجود گرانمایه هیچ کس دیگر از خاندان و نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله، عصمت و
مصون بود نشان از گناه و لغزش ثابت نیست، پس آیه شریفه ویژه همان پنج وجود مقدس است و آنانند که خدا وجود
( ارزشمندشان را پاك و پاکیزه خواسته و آنان را الگو و سرمشق بندگانش قرار داده است. (صفحه 381
303 . آیه
صفحه 226 از 369
اشاره
وَ اذْکُرْنَ ما یُتْلی فی بُیُوتِکُنَّ مِنْ ایاتِ اللّهِ وَ الْحِکْمَۀِ اِنَّ اللّهَ کانَ لَطیفا خَبیرا و آن چه را در خانههاي شما از آیات خداوند و حکمت
و دانش خوانده میشود یاد کنید، خداوند لطیف و خبیر است. ( 34 / احزاب)
شرح آیه از تفسیر نمونه
شما در خاستگاه وحی قرار گرفتهاید و در مرکز و کانون نور قرآن، حتی اگر در خانه نشستهاید میتوانید از آیاتی که در فضاي
خانه شما از زبان مبارك پیامبر صلی الله علیه و آله طنین افکن است، به طور شایستهاي از تعلیمات اسلام و سخنان پیامبر صلی الله
چه فرقی است؟ « حکمت » و « آیات اللّه » علیه و آله بهرهمند شوید که هر نفسش درسی است و هر سخنش برنامهاي. در این که میان
محتواي « حکمت » جنبه اعجاز را بیان میکند و تعبیر به « آیات » بعضی از مفسران گفتهاند، هر دو اشاره به قرآن است، منتهی تعبیر به
اشاره به این که او .« اِنَّ اللّهَ کانَ لَطیفا خَبیرا » : عمیق و دانشی را که در آن نهفته است باز میگوید. سرانجام در پایان آیه میفرماید
از دقیقترین و باریکترین مسایل با خبر و آگاه است و نیات شما را به خوبی میداند و از اسرار درون سینههاي شما باخبر است.
تفسیر شود « صاحب لطف » را به معنی کسی که از دقایق آگاه است تفسیر کنیم و اگر به معنی « لطیف » این درصورتی است که
و آگاه است. این « خبیر » اشاره به این است که خداوند هم نسبت به شما همسران پیامبر، لطف و رحمت دارد و هم از اعمالتان
به خاطر محتواي حکمت آمیز آن « خبیر » به خاطر اعجاز آیات قرآن و تکیه بر « لطیف » احتمال نیز وجود دارد که تکیه بر عنوان
( باشد، در عین حال این معانی هم باهم منافات ندارند و قابل جمع هستند. (صفحه 382
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
به باور پارهاي منظور این است که: آنچه از قرآن و سنّت در خانههایتان تلاوت میگردد، حفظ کنید تا هماره آنها را به خاطر داشته
باشید و بر اساس آنها رفتار نمایید. با این بیان در این آیه آنان تشویق میگردند که آیات قرآن را به خاطر بسپارند و به سخنان
سرشار از حکمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سنت او دل دهند و با حفظ آنها در گفتار و تبادل نظر خویش براساس آنها سخن
گویند. این فرمان گرچه در مرحله نخست به آنان داده میشود، امّا در حقیقت دستوري است به همه زنان و دختران جامعه و همه
پیروان قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله که در تبادل آراء و اندیشهها معصوم عمل کنند و از بافتهها و یافتههاي زورمدارانه و بر
اساس هوا و هوس و یا آلوده به شرك و خرافات دوري جویند. إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفا خَبِیرًا چرا که خدا هماره دقیق و آگاه است. به
باور برخی، به یقین خدا در تدبیر امور جهان و رساندن خیر و برکت به آفریدگانش دانا و توانا و از مصالح و مفاسد کارهایی که به
دست مردم انجام میشود آگاه است؛ از این رو آنان را به کارهاي شایسته و سودبخش فرمان داده و از رفتار و کردار زیانبار باز
( میدارد. (صفحه 383
304 . آیه (وضعیت اقتصادي برتر معیار ارزش معنوي گذاري انسانها نیست)
اشاره
وَ ما اَرْسَلْنا فی قَرْیَۀٍ مِنْ نَذیرٍ اِلاّ قالَ مُتْرَفُوها اِنّا بِما اُرْسِلْتُمْ بِه کافِرُونَ ما در هیچ شهر و دیاري پیامبري انذارکننده نفرستادیم، مگر این
که مترفین آنها (همانها که مست ناز و نعمت بودند) گفتند: ما به آن چه شما فرستاده شدهاید، کافر هستیم. ( 34 / سبأ)
صفحه 227 از 369
شرح آیه از تفسیر نمونه
به معنی بیم دهنده، اشاره به پیامبران الهی است که مردم را از عذاب الهی در برابر کجرويها و بیدادگريها و گناه و فساد « نَذیر »
به معنی تنعم است و مترف به کسی میگویند که فزونی نعمت و زندگی مرفه « تَرَفْ » از مادّه « مُتْرَف » جمع « مُترَفُوها » . بیم میدادند
او را مست و مغرور و غافل کرده و به طغیانگري واداشته است.( 1) آري معمولًا کسانی که در صفّ اول مخالفین انبیاء بودند، این
گروه مُترَف طغیانگر غافل بودند که چون تعلیمات انبیاء را از یک سو مزاحم کامجویی و هوسرانی خود میدیدند و از سوي دیگر
مدافع حقوق محرومانی که با غصب حقوق آنها به این زندگی پر زرق و برق رسیده بودند و از سوي سوم آنها همیشه براي
پاسداري مال و ثروتشان قدرت حکومت را یدك میکشیدند و پیامبران را در تمام این جهات در نقطه مقابل خود میدیدند، لذا
فورا به مبارزه برمیخاستند.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
آیه شریفه به پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله یادآوري میکند که مردم شهر و دیار او نیز به همان راه جامعهها و نسلهاي پیشین
رفتهاند، چرا که رهروان راه توحیدي و پیامبران پیشین نیز همین مردم محروم و یا متوسط جامعه بودهاند، نه زرداران و انحصارگران
( جلد 9، صفحه 17 . (صفحه 384 ،« لسانالعرب » - امکانات مردم. ***** 1
305 . آیه
اشاره
وَ قالُوا نَحْنُ اَکْثَرُ اَمْوالًا وَ اَوْلادا وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبینَ و گفتند: اموال و اولاد ما (از همه) بیشتر است (و این نشانه علاقه خدا به ماست) و
ما هرگز مجازات نخواهیم شد. ( 35 / سبأ)
شرح آیه از تفسیر نمونه
خداوند به ما محبت دارد، هم اموال فراوان در اختیار ما نهاده و هم نیروي انسانی بسیار و این دلیل بر لطف او در حق ما و نشانه مقام
وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبینَ). مگر خداوند عزیز کردههاي ) « وما (نور چشمیها) هرگز مجازات نخواهیم شد » و موقعیّت ما، در نزد او است
خود را هم مجازات میکند؟ اگر ما مطرود درگاه او بودیم، اینهمه نعمت چرا به ما میداد؟ خلاصه آبادي دنیاي ما دلیل روشنی بر
آبادي آخرت ماست.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
کثرت اموال و اولاد دلیل برتري انسان نیست
بدین سان قرآن روشنگري میکند که آنان به ثروتها و فرزندانشان مینازیدند و بر آنها مباهات میکردند و آنها را رمز برتري
خویش عنوان میساختند و به محرومان جامعه میگفتند: این بسیاري ثروت و فرزندان ما، دلیل بزرگواري و کرامت ماست و
نشانگر آن است که ما از شما برتر و بالاتریم؛ و نمیفهمیدند که این نعمتها بخششهایی است از جانب خدا به بندگان که، نه
برخورداري از آنها دلیل عظمت و بزرگواري کسی است و نه محرومیت از آنها نشان فروتري کسی؛ بلکه باید سپاس ارزانی دارنده
صفحه 228 از 369
آنها را به جا آورد و از آنها آن گونه که ارزانی دارندهاش فرمان داده است بهرهور گردید و حق امانت را رعایت نمود. (صفحه
(385
306 . آیه
اشاره
قُلْ اِنَّ رَبّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقدِرُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ بگو: پروردگار من، روزي را براي هر کس بخواهد، وسیع یا
تنگ میکند(این ارتباطی به قرب در درگاه او ندارد) ولی اکثر مردم نمیدانند. ( 36 / سبأ)
شرح آیه از تفسیر نمونه
کمی یا زیادي رزق و روزي طبق مصالحی است که براي آزمون خلق و نظام زندگی انسان لازم میداند و ربطی به قدر و مقام در
درگاه خدا ندارد. بنابراین هرگز نباید وسعت روزي را دلیل بر سعادت و تنگی روزي را دلیل بر شقاوت شمرد.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
در آیات پیش پندار نادرست کفرگرایان و ظالمان ترسیم گردید که برخورداري خویشتن از ثروتها و فرزندان را دلیل برتري خود
از دیگران در این سرا و رمز مصون بودن از عذاب روز رستاخیز و سراي آخرت عنوان میساختند؛ اینک در نفی پندار پوچ آنان
روي سخن را به پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نموده و میفرماید: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ هان اي پیامبر! بگو:
پروردگار من روزي را براي هر کس از بندگانش که بخواهد و شایسته بداند گسترده میسازد و براي هر کس که بخواهد و
مصلحت بداند تنگ میگرداند. با این بیان فراخ و گشاده ساختن رزق و روزي، عبارت از فزون ساختن آن از اندازه نیاز انسان و
تنگ گردانیدن آن به مفهوم کمتر ساختن آن از اندازه نیاز اوست. وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ اما بیشتر مردم به خاطر نشناختن
دانش و حکمت وصفناپذیر خدا، راز آفرینش و تدبیر حکیمانه آن را نمیدانند و چنین میپندارند که فزونی دارایی و ثروت، راز
( بزرگی و کرامت انسان در پیشگاه خداست. (صفحه 386
307 . آیه (مال و فرزند (بدون ایمان و عمل صالح) دلیل قرب به خدا نیست)
اشاره
وَ ما اَمْوالُکُمْ وَ لا اَوْلادُکُمْ بِالَّتیتُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی اِلاّ مَنْ امَنَ وَ عَمِلَ صالِحا فَاُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ
امِنُونَ اموال و فرزندان شما هرگز شما را نزد ما مقرب نمیسازد، جز کسانی که ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند که براي
آنها پاداش مضاعف در برابر اعمالی است که انجام دادهاند و آنها در غرفههاي (بهشتی) در (نهایت) امنیت خواهند بود.( 37 / سبأ)
شرح آیه از تفسیر نمونه
« غُرفَۀ » جمع « غُرُفات » . گویند « زُلَفُ اللَّیْل » به معنی مقام و منزلت و منزلگاه آمده است و به همین دلیل منازل شب را « زُلْفَه » و « زُلْفی »
به معنی حجرههایی است در طبقه بالا قرار گرفته که هم نور بیشتر دارد و هم هواي بهتر و هم از آفات به دور است، به همین دلیل
صفحه 229 از 369
به معنی بالا بردن و برداشتن چیزي است. « غَرْف » این تعبیر در مورد برترین منازل بهشت به کار رفته است. این لغت در اصل از مادّه
این اشتباه بزرگی است که دامنگیر گروهی از عوام شده است که تصور میکنند، آنها که در این جهان از نظر مادي گرفتار
محرومیتند، مغضوب و مطرود درگاه خدا هستند و آنها که در رفاه نعمت غوطهورند محبوب و مقبول او میباشند. چه بسیار افراد
محرومی که با این وسیله آزمایش میشوند و به برترین مقامات میرسند و چه بسیار افراد متنعمی که اموال و ثروتشان بلاي جانشان
اِنَّما اَمْوالُکُمْ وَ اَوْلادُکُمْ فِتْنَۀٌ وَاللّهُ عِنْدَهُ اَجْرٌ عَظیم: » : و مقدمه مجازاتشان است. مگر قرآن در آیه 15 سوره تغابن صریحا نمیگوید
این سخن بدان معنی نیست که انسان دست از تلاش .« اموال و فرزندان شما وسیله آزمایش شما هستند و پاداش عظیم نزد خدا است
و کوشش لازم براي زندگی بردارد، بلکه هدف این است که داشتن امکانات اقتصادي و نیروي انسانی فراوان، هرگز معیار ارزش
معنوي انسانها در پیشگاه خدا نمیشود. سپس به معیار اصلی ارزشهاي انسانها و آن چه مایه تقرّب به درگاه خدا میشود
بنابراین تمام معیارها به .« اِلاّ مَنْ امَنَ وَ عَمِلَ صالِحا فَاوُلئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ امِنُونَ » : پرداخته، میگوید
از هر کس و در هر زمان و در هر مکان و از هر قشر و هر گروه و ،« صالح » و عمل « ایمان » : این دو امر (صفحه 387 ) باز میگردد
تفاوت انسانها در پیشگاه خدا به تفاوت درجات ایمان و مراتب عمل صالح آنها است و جز این چیز دیگري نیست. حتی علم و
دانش و انتساب به افراد بزرگ، حتی به پیامبران، اگر توأم با این دو معیار نباشد، به تنهایی چیزي بر ارزش انسان نمیافزاید.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
میگوید: این واژه اسم مصدر میباشد و منظور این است که « اَخْفَش » . به مفهوم نزدیک آمده است « زُلفی » واژه « مُجاهِد » به باور
« ضِ عْف » بِالَّتی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا تَقْریباً و داراییهاي شما چیزي نیست که شما را آن گونه که باید به بارگاه خدا نزدیک سازد. واژه
اسم جنس است و بر اندك و بسیار دلالت دارد؛ و در تفسیر آیه ممکن است گفته شود که داراییها و فرزندان وسیله نزدیک شدن
انسان به بارگاه خدا هستند، به این صورت که فرد و جامعه توحیدگرا و با ایمان با این اندیشه به ثروت و تولید ثروت بنگرد که به
وسیله آن بر انجام وظایف دینی و انسانی بپا خیزد؛ و به دنیا آوردن فرزند و تربیت و رشد او را نیز در همین راه و همین هدف
بنگرد؛ در آن صورت است که داراییها و فرزندان انسان او را آن گونه که شایسته و خداپسندانه است، به بارگاه آفریدگارش
آمده و استثنا در آیه متصل است. وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ و آنان در « لکِنَّ » به مفهوم « اِلاّ » نزدیک میسازند؛ با این بیان واژه
غرفههاي بهشت و قصرهاي بلند و سر به آسمان کشیده آن در امنیت کامل بوده و از عوامل ترس و دلهره، نظیر بیماریها،
( گرفتاريها، اندوهها و دگرگونیهاي نامطلوب زندگی، ترسی به دل راه نخواهند داد. (صفحه 388
308 . آیه
اشاره
وَ الَّذینَ یَسْعَوْنَ فی ایاتِنا مُعاجِزینَ اُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ و آنها که براي انکار و ابطال آیات ما تلاش میکنند و میپندارند از
چنگال قدرت ما فرار خواهند کرد، در عذاب (الهی) احضار میشوند. ( 38 / سبأ)
شرح آیه از تفسیر نمونه
آنها همان کسانی هستند که با استفاده از اموال و اولاد و نفرات خود به تکذیب انبیاء پرداختهاند و به وسوسه خلق خدا مشغول
شدند و آن چنان مغرور بودند که گمان میکردند از چنگال عذاب الهی میگریزند، ولی همگی به فرمان خدا، در دل آتش
صفحه 230 از 369
چون سخنی از زمان آینده در آن نیست، ممکن است اشاره به « اوُلئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْ َ ض رُونَ » سوزان دوزخ احضار میشوند. جمله
این معنی باشد که آنها هم اکنون نیز گرفتار عذابند، چه عذابی برتر از این زندانی که بامال و اولاد براي خود ساختهاند؟ تعبیر به
گفتهاند، به معنی این است که آنها چنین میپندارند که « مفردات راغب » به طوري که بعضی از ارباب لغت از جمله « مُعاجِزینَ »
میتوانند از حوزه قدرت خدا و مجازاتش فرار کنند، در حالی که این پنداري باطل و بیاساس است.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
آن کسانی که در راه بیاثر ساختن آیات روشن و روشنگر ما میکوشند تا نه خود ایمان آورند و نه به دیگران اجازه دهند تا حق را
بشناسند و ایمان آورند و در همان حال میپندارند که میتوانند پیامآوران ما را به ستوه آورده و بندگان شایسته کردار ما را از راه
حق و عدالت و انجام کارهاي شایسته و خوب و ثمربخش بازدارند، چنین کسانی در عذاب روز رستاخیز احضار خواهند شد.
( (صفحه 389
309 . آیه
اشاره
قُلْ ان رَبّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقینَ بگو: پروردگارم روزي را
براي هر کس بخواهد توسعه میدهد و براي هر کس بخواهد تنگ (و محدود) میسازد و هر چیزي را (در راه او) انفاق کنید، جاي
آن را پر میکند و او بهترین روزي دهندگان است. ( 39 / سبأ)
شرح آیه از تفسیر نمونه
گرچه محتواي این آیه تأکید بر مطلب گذشته است ولی از دو جهت تازگی دارد: نخست این که آیه گذشته که مفهومش همین
بندگان) در آیه مورد بحث نشان میدهد که ناظر به ) « عِباد » مفهوم بود، بیشتر ناظر به اموال و اولاد کفار بود، در حالی که تعبیر به
مؤمنان است، یعنی حتی در مورد مؤمنان، گاه روزي را گسترده میکند (آنجا که صلاح مؤمن باشد) و گاه روزي را تنگ و
محدود میسازد (آنجا که مصلحتش ایجاب کند) و به هر حال وسعت و تنگی معیشت دلیل بر هیچ چیز نمیتواند باشد. دیگر این
که آیه قبل وسعت و تنگی معیشت را درباره دو گروه مختلف بیان میکرد، در حالی که آیه مورد بحث ممکن است اشاره به دو
حالت مختلف از یک انسان باشد، که گاه روزیش گسترده و گاه تنگ و محدود است. به علاوه آن چه در آغاز این آیه آمده، در
او جایش را پر ) « فَهُوَ یُخْلِفُهُ » حقیقت مقدمهاي است براي آن چه در پایان آیه است و آن تشویق به انفاق در راه خدا است. جمله
میکند) تعبیر جالبی است که نشان میدهد آن چه در راه خدا انفاق گردد، در حقیقت یک تجارت پر سود است، چرا که خداوند
عوض آن را بر عهده گرفته و میدانیم هنگامی که شخص کریمی عوض چیزي را بر عهده میگیرد، رعایت برابري و مساوات
نمیکند، بلکه چند برابر و گاه صد چندان میکند. البتّه این وعده الهی منحصر به آخرت و سراي دیگر نیست، آن که در جاي خود
تا چه حد در « انفاق » مسلم است، در دنیا نیز با انواع برکات جاي انفاقها را به نحو احسن پر میکند. براي این که بدانیم مفهوم
اسلام گسترده است، کافی است (صفحه 390 ) حدیث زیر را مورد توجه قرار دهیم: پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
کُلُّ مَعْرُوفٍ صَ دَقَهٌ وَ ما اَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلی نَفْسِه وَ اَهْلِه کُتِبَ لَهُ صَدَقَۀٌ وَ ما وَقی بِهِ الرَّجُلُ عِرْضَهُ فَهُوَ صَدَقَۀٌ وَ ما اَنْفَقَ الرَّجُلُ مِنْ نَفَقَۀٍ »
فَعَلَی اللّهِ خَلَفُها، اِلاّ ما کانَ مِنْ نَفَقَۀٍ فی بُنْیانٍ اَوْ مَعْصِ یَۀٍ: هر کار نیکی به هر صورت باشد، صدقه و انفاق در راه خدا محسوب
صفحه 231 از 369
میشود (و منحصر به انفاقهاي مالی نیست) و هر چه انسان براي حوائج زندگی خود و خانواده خود صرف میکند، صدقه نوشته
میشود و آن چه را که انسان، آبروي خود را با آن حفظ میکند، صدقه محسوب میگردد و آن چه را که انسان در راه خدا انفاق
(1).« میکند، عوض آن را به او خواهد داد، مگر چیزي که صرف بنا شود (همچون بناي خانه) یا در راه معصیت صرف گردد
استثناء خانه ممکن است از این نظر باشد که عین آن باقی است، به علاوه مردم بیشترین توجهشان به آن است.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
فراز اول از آیه شریفه به ظاهر تکرار چند آیه پیش است، امّا هدف و پیام آن یکسان نیست، چرا که در آن آیه، هدف نکوهش
کفرگرایان و گمراهانی بود که ارزشهاي مادي و نعمتهاي زندگی را ملاك برتري خویش میپنداشتند، امّا در این آیه روي
سخن با پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله است و هدف، اندرزگویی به مردم با ایمان و هشدار آنان است؛ گویی روشنگري میکند
که برخورداري کفرگرایان از نعمتهاي خدا، دلیل کرامت و نیکبختی آنان نیست، بلکه ارزانی شدن ثروت و فرزند و قدرت و
امکانات به آنان براي عذاب و کیفر بیشتر آنان در سراي آخرت است، امّا برخورداري و بهرهوري مردم با ایمان از نعمتها و
امکانات زندگی به منظور انفاق در راه خدا و رسیدن به نیکبختی و سعادت بیشتر است. وَ مَا أَنفَقْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ و آنچه از
جلد 6، صفحه 5389 ، ذیل آیه مورد ،« قرطبی » - داراییهایتان را در راه خدا و کارهاي شایسته انفاق کنید، او در این ***** 1
بحث. (صفحه 391 ) جهان با افزون ساختن نعمتهایش بر شما و در آن جهان با ارزانی داشتن بهشت پرطراوت و پر نعمت عوض
آن را به شما میدهد. وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ و او بهترین روزي دهندگان است، چرا که او این رزق و روزي و نعمتهاي گوناگون را
تنها در جهت سودرسانی به بندگان خویش به آنان ارزانی میدارد، نه براي جلب سود براي خود و یا دور ساختن زیان از خویشتن؛
منظور این است که هر آنچه در راه خدا هزینه « کَلْبی » که این هر دو در باره آفریدگار هستی پنداري بیهوده و ناممکن است. به باور
نمایید، او دیر یا زود، در این سرا و یا در سراي آخرت عوض آن را به شما میدهد و پاداشش را برایتان ذخیره مینماید. از پیامبر
گرامی صلی الله علیه و آله آوردهاند که: خداي فرزانه فرمود: براي خشنودي من انفاق کنید تا برایتان انفاق نمایم. قالَ رَسُولُ
اللّهِ(ص) قالَ اللّهُ: لی اَنْفِقْ، اُنْفِقْ عَلَیْکَ( 1) و نیز آوردهاند که فرمود: یُنادي مُنادٍ کُلَّ لَیْلّۀ لِدُوا لِلْمَوْتِ! و یُنادي مُنادٍ ابْنُوا لِلْخَراب! و
یُنادي مُنادٍ الّلهُمَّ هَبْ لِلْمُنْفِقِ خَلَفاً! و یُنادي مُنادٍ الّلهُمَّ هَبْ لِلْمُمْسِکِ تَلَفاً و یُنادي مُنادٍ لَیْتَ النّاسَ لَمْ یُخْلَقُوا و یُنادي مُنادٍ لَیْتَهُمْ اِذْ
خُلِقُوا فَکَّرُوا فیما لَهُ خُلِقُوا( 2) در هر شب نداگر آسمانی ندا میدهد که: هان اي انسانها! براي مردن به دنیا ***** 1. صحیح
73 ؛صحیح بُخاري، ج 2، ص / 2. تفسیر کبیر طَبَرانی، ج 11 ، ص 11085 .9661 / بُخاري، ج 6، ص 92 ؛ مُسْنَد احمد، ج 3، ص 227
143 ؛ صحیح مُسْلِم، ج 2، ص 700 . (صفحه 392 ) بیاورید و براي ویران شدن بسازید! و نداگري ندا میدهد که: بار خدایا، به هر
کسی که در راه شایستهاي انفاق میکند عوض آن را بده! و نداگري ندا میدهد که: بارخدایا به هر کسی که بخل میورزد و انفاق
نمیکند زیان تلف را متوجه ساز! و نداکنندهاي ندا میدهد که: اي کاش مردم آفریده نشده بودند. و نداگري ندا میدهد که: اي
کاش هنگامی که آفریده شدند، در این مورد میاندیشیدند که هدف از آفرینش آنان چیست؟ و براي چه آفریده شدهاند؟ و نیز
جابر از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله آورده است که فرمود: کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَۀٌ وَ ما وَقی بِهِ الَّرجُلُ عِرْضَهُ فَهُوَ صَدَقَۀٌ وَ ما اَنْفَقَ
الْمُؤْمِنُ مِنْ نَفَقَۀِ فَعَلَی اللّهِ خَلَفُها ضامِناً اِلاّ ما کانَ مِنْ نَفَقَۀٍ فی بُنْیانٍ اَوْ مَعْصِ یَۀٍ( 1) هر کار شایسته و خداپسندانهاي به سان صدقه
حساب میشود؛ و هر آنچه که مرد به وسیله آن آبرو و حیثیت خود را حفظ میکند صدقه است؛ و آنچه انسان با ایمان از هزینه
زندگی خود انفاق میکند، بر خداست که عوض آن را جایگزین سازد و تضمین نماید، مگر آنچه را در ساختمان بیمورد و یا در
( 242 ؛ تفسیر قُرْطُبی، ج 6، ص 5389 . (صفحه 393 ، گناه و نافرمانی خدا مصرف کند. ***** 1. سُنَن بِیْهَقی، ج 10
صفحه 232 از 369
310